3 soorten freeze in je zenuwstelsel (en hoe je ze herkent)
Als jij je regelmatig moe voelt (ook na voldoende slaap), weinig energie of zin ervaart, je vaak alleen voelt of denkt dat ‘het allemaal geen zin heeft’, dan bevind je je in een freeze—specifieker: de dorsal vagal shutdown, zoals beschreven door Dr. Stephen Porges (Polyvagal Theory). De freeze in je zenuwstelsel is nog steeds vaak onbegrepen, of zelfs niet herkend.
Als jij jezelf (af en toe) in deze beschrijving herkent, geeft dit artikel je meer informatie over je fysiologie en hoe je uit een freeze kunt komen.
Freeze is namelijk geen één ding.
Er bestaan drie verschillende vormen met elk een eigen fysiologie en beleving.
In dit artikel lees je hoe ze werken, hoe je ze in jezelf herkent en wat je kunt doen om eruit te komen.
Niet elke freeze is hetzelfde
Je kent vast de bekende overlevingsreacties van het zenuwstelsel: vechten, vluchten of bevriezen. Vaak denken we dat we die reacties bewust kiezen, maar in werkelijkheid maakt je zenuwstelsel die keuze sneller dan jij kunt nadenken. Twee van de drie overlevingsreacties gebruikt ons zenuwstelsel tijdens stress. De freeze-respons is echter de reactie die ons zenuwstelsel kiest bij overweldiging van ons systeem. Fysiologisch gezien is de freezerespons geen stress meer, maar de traumastaat van ons zenuwstelsel - dit is wat gebeurt als de stress te hoog is opgelopen en het lichaam zegt 'ik kan niet meer'.
Waarom freeze iets anders is dan stress
Bij stress (sympathische activatie) staat je systeem aan: je voelt je alert, gefocust, soms onrustig maar je bent nog steeds in beweging. Adrenaline en cortisol ondersteunen actie: je kunt door.
Freeze daarentegen is het totaal tegenovergestelde. Je zenuwstelsel kiest deze respons als vechten of vluchten niet meer volhoudbaar is, of simpelweg onmogelijk. Het lichaam laat je stilvallen om je te beschermen. Een freeze wordt daarom ook wel de traumastaat van je zenuwstelsel genoemd. Je kiest hier niet bewust voor - je zenuwstelsel bepaalt of dit nodig is.
Wat we bevriezing (freeze) noemen, kent drie varianten:
1. De korte freeze
Dit is de freeze die iedereen kent: je verstijft 1–2 seconden en je systeem scant razendsnel wat er aan de hand is. Deze schrikreactie (startle response) gebeurt automatisch en is niet te voorkomen. Deze korte tijd is precies de tijd die je zenuwstelsel nodig heeft om in actie te kunnen komen. In deze 2 seconden is de adrenaline op gang gekomen en is je systeem in opperste staat van paraatheid.
Voorbeeld:
Je rijdt op de snelweg en plots gaan alle gevaarlampjes op je dashboard aan Je verstijft: “Wat gebeurt hier?”. Daarna schakel je in actie en stuur je gecontroleerd naar de vluchtstrook. Pas als je veilig op de vluchtstrook staat, voel je ontlading: je hart bonst, je ademt wat dieper, je belt iemand om je verhaal te doen.
Deze reactie is puur sympathische activatie: adrenaline zorgt voor hyperfocus en snelle coördinatie. Dit is hoe een stressrespons eruitziet - vechten of vluchten.
Maar die korte freeze kan ook omslaan in iets diepers—wanneer het systeem niet meer kan handelen. Dat is de tweede vorm.
2. De diepe freeze
Een diepe freeze ontstaat bij overweldiging van je systeem:
- er gebeurt te veel, te snel (shock);
- er is te weinig, te lang (uitputting).
Een voorbeeld van te veel, te snel is geweld meemaken, of een auto-ongeluk.
Een voorbeeld van te weinig, te lang is emotionele verwaarlozing, of te weinig rusttijd na het overlijden van een geliefde.
In beide gevallen is er juist géén gevoel van controle meer. Je systeem geeft het (tijdelijk) op—fysiek én mentaal.
Diepe freeze is de noodrem van je zenuwstelsel: als er onvoldoende energie (over) is om stress vol te houden, dan val je stil.
Als je wel eens een burn-out hebt meegemaakt, dan weet je vast het moment nog dat je niets meer kon. Dát is diepe freeze.
Kenmerken van diepe freeze:
- zwaar, log, verdoofd voelen;
- langzaam denken en bewegen;
- minimale energie, koud;
- het gevoel door stroop te lopen (als je al in beweging kunt komen);
- alles door een waas waarnemen, alsof je er niet echt bent.
Deze staat kan enkele uren tot een paar dagen duren, afhankelijk van jouw zenuwstelsel, voorgeschiedenis en of je weet wat wél helpt.
Wanneer de energie met het verstrijken van tijd vanzelf wat terugkomt, voel je je ineens actiever. Nu komt de belangrijkste valkuil: vaak ga je dan te snel weer voluit, gedreven door gedachten als:
- “Ik moet de verloren tijd inhalen.”
- “Ik moet nú iets nuttigs doen.”
Dat voelt logisch, maar dit is precies het moment waarop veel mensen in de derde vorm van freeze terechtkomen: de functionele freeze.
3. De chronische of functionele freeze
Dit is de freeze waar veel mensen ongemerkt in leven, omdat ze niet dit standaard fysiologische patroon herkennen van freeze-stress-freeze (UIT-AAN-UIT). Het lijkt onvoorspelbaar wanneer je lichaam de noodrem aantrekt, maar het is juist volkomen voorspelbaar als je de biologie kent. Dit is hoe het patroon gaat.
Je functioneert wel: werk, gezin, verantwoordelijkheden—het lukt allemaal met behulp van deadlines, koffie en dóórgaan.
Maar onder de oppervlakte draai je op een te laag energieniveau.
Zodra ‘moeten’ klaar is, is je wilskracht op. Je zenuwstelsel neemt geen 'gevaar' meer waar en schakelt terug. Met als gevolg:
- je hebt geen zin om te koken;
- geen zin om te sporten;
- geen zin om te mediteren;
- geen zin om op tijd naar bed te gaan.
Je zenuwstelsel laat je stilvallen, dus plof je letterlijk op de bank met een scherm “om te ontspannen”. Terwijl je denkt dat je lekker aan het ontspannen bent, krijgt je zenuwstelsel nog steeds prikkels te verwerken en blijft het actief. Zodra je gaat slapen heeft je lichaam een deel van de nacht nodig om de nog aanwezige stresshormonen van de prikkels op te gebruiken (duurt lang, want er is geen actie).
De volgende dag herhaalt dit patroon zich, want je lichaam heeft 's nachts onvoldoende kunnen rusten en opladen.
Het gevolg van dit patroon is dat je het allemaal wel redt, maar het voelt niet alsof je je leven echt beleeft. Je systeem schakelt ongemerkt voortdurend tussen freeze-stress (actie als je écht iets moet doen)-freeze, oftewel UIT-AAN-UIT.
Deze freeze bestaat in gradaties en golven. Het belangrijkste is dat je het patroon gaat herkennen, zodat je andere keuzes kunt gaan maken. .
Wat kun je doen als je jezelf herkent in een diepe of functionele freeze?
Een diepe of chronische/functionele freeze is in de basis een energieprobleem:
je systeem heeft onvoldoende capaciteit (energie) om door te gaan met wat je van jezelf vraagt.
Dat betekent ook dat je meer invloed hebt dan je denkt.
Freeze heeft drie dingen nodig:
tijd + energie + veiligheid.
Hieronder zie je hoe je jezelf dit kunt gunnen.
A) Energie besparen
- Stop tijdelijk met jezelf pushen.
- Kijk welke activiteiten je kunt minderen of schrappen.
- Onderzoek welke automatische gedachten jou continu AAN zetten. Vooral zelfkritiek is een enorm energielek.
Observeer je gedachten zonder erin mee te gaan. Ze zijn onderdeel van je overlevingspatroon - je denkt ze elke dag automatisch. - Dit is het belangrijkste: zodra je voelt dat je weer meer energie krijgt, weet dan dat je energiereserves nog niet aangevuld zijn. Je zenuwstelsel is de vorige, niet-opgebruikte stresshormonen van vóór de freeze/noodrem nog aan het opmaken.
Neem jezelf in acht en ga niet vol in de actie. Blijf jezelf opladen.
B) Energie opbouwen
- Doe een middagdutje of een wandelingetje na intensieve concentratie.
- Ga vroeger naar bed.
- Verbeter je slaapkwaliteit - beperk schermtijd en beweeg lichtjes voor het opmaken van overtollige stresshormonen.
- Eet voedzaam, bij voorkeur niet meer na 20u.
- Overweeg basis-supplementen zoals multivitaminen en magnesium.
- Gun jezelf voeding voor je ziel: natuur, creativiteit, verbinding, dat waar je blij van wordt.
Wil je meer veiligheid en regulatie opbouwen in je zenuwstelsel? Dan kan de 24 Dagen Healing Boost veel voor je betekenen.